Myśląc o łódzkich miejskich kapliczkach, warto przyjrzeć się ich lokalizacji w kontekście rozwoju miasta i wchłaniania okolicznych wsi. Bardzo szybko mozna dojść do wniosku, że typowo „miejskich” kapliczek mamy niewiele. Przeważająca część, to ślad dawnych podłódzkich wsi.
Łódź w swoich granicach administracyjnych rozciąga się obecnie na obszarze o powierzchni 293,25 km2. W 1821 roku, u progu rozwoju naszego miasta jako osady fabrycznej jego powierzchnia wynosiła 12,44 km2. Zatem w ciągu dwustu lat terytorium Łodzi powiększyło się ponad dwudziestotrzykrotnie! 
W toku rozwoju przestrzennego Łódź wchłonęła około stu różnego rodzaju miejscowości: wsi, kolonii, majątków, folwarków, osad młynarskich i karczmarskich. Proces wchłaniania, czyli urbanizacji przestrzennej: rozlewania się zabudowy mieszkaniowej, przemysłowej i magazynowej, mógł wyprzedzać administracyjne aneksje kolejnych terenów. Tak było do 1946 roku, kiedy dokonano największego, jak do tej pory, jednorazowego powiększenia obszaru Łodzi. Na przyłączonym wówczas do miasta terenie o powierzchni 153,26 km2 znajdowało się dziewiętnaście osad podmiejskich, pokrytych siatką ulic, przy których mieszkali ludzie o podstawowym źródle utrzymania innym niż praca na roli: Cyganka, część Dąbrowy za torem kolejowym, Doły, wschodnia część Grembachu (Podgórza), Kały (obecnie Kochanówka), Łagiewniki Małe (po zachodniej stronie ulicy Łagiewnickiej, nad Bzurą), Marysin (na północ od ulicy Inflanckiej), Nowe Chojny (Zatorze), Osada i Place Stoki, Retkinia, Rokicie Nowe (po wschodniej) i Stare (zachodniej stronie ulicy Pabianickiej), Sikawa, Teofilów (po północnej stronie ulicy Aleksandrowskiej), a także pozostała dotąd poza miastem część Widzewa, Wiskitno II (u zbiegu ulic Tomaszowskiej i Kolumny) oraz Złotno Nowe.
Jednak włączono wtedy również wiele miejscowości, których rolniczy charakter ulegał zatarciu dopiero w ciągu kolejnych dekad. W miejscu zabudowy i pól wyrosły wielkie osiedla mieszkaniowe: na terenie wsi Grabieniec – osiedle Teofilów, Augustowa – osiedle Widzew-Wschód; blokowiska wyrastały wśród zabudowy i pól Retkini, dawnych Nowych Chojen, Olechowa Dużego i zachodniej części Dąbrowy; a także na polach Widzewa i Janowa.
Część z tych dawnych wsi opiera się zakusom urbanizacyjnym po dziś dzień, choć presja zabudowy pól jest wielka. Najbardziej spektakularne przykłady zmagań miasta z wsią z ostatnich lat, miesięcy, a nawet tygodni to zabudowa pól na (w?) (Starym) Złotnie, niezgodna z obowiązującym miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego, a także protest właścicieli działek na Moskulu Nowym (ulica Moskule) przeciwko projektowi miejscowego planu, ograniczającemu dzielenie i zabudowę rozłogów. Relikty gospodarstw rolnych, z krowami i maszynami żniwnymi, możemy nadal spotkać m.in. na dawnej Popielarni (odcinek ulicy Pomorskiej za Mileszkami, przyłączony do Łodzi w 1988 roku), Olechowie Małym (ul. Olechowska, przyłączona w 1946 roku), Budach-Sikawie (ul. Beskidzka, przyłączona w 1946 r.), a także na Chocianowicach (przyłączonych w 1946 roku) i Łaskowicach (w 1988 roku). Lista dawnych wsi, przyłączonych do Łodzi i poddawanych procesom urbanizacyjnym, uległa wydłużeniu wraz z ostatnim powiększeniem terytorium miasta (o 78,9 km2), które miało miejsce w 1988 r. Ruralistyczne, a więc wiejskie, układy przestrzenne dwu z przyłączonych wówczas miejscowości, Mileszek (wieś typu owalnica) i Nowosolnej (osiem rzędówek zbiegających się w jednym punkcie, tworząc plan gwiazdy), doczekały się nawet wpisania do gminnej ewidencji zabytków, co jednak nie uchroniło tych układów przed degradacją… Jak już zostało wspomniane, przed 1946 r. proces przyrastania przedmieść na zewnątrz granic Łodzi wyprzedzał decyzje o przyłączaniu do miasta nowych terenów. 
Najsłynniejszym skutkiem opieszałości władz rosyjskich – które przez 66 lat, do 1906 r. zwlekały ze zmianami granic miasta, a nawet gdy już tego dokonały, to i tak pozostawiły największą podmiejską osadę poza jego obrębem – jest casus „wsi” Bałuty: liczącej na przełomie XIX i XX wieku 1859 domów i zamieszkałej w chwili przyłączenia do Łodzi w 1915 roku ponoć przez ponad 100 tysięcy osób. Przy czym osada owa zrosła się swoją zabudową z łódzkim Starym Miastem do tego stopnia, że przebieg granicy rozdzielającej miasto i Bałuty był (i nadal jest) widoczny tylko na mapach z granicami działek, a jego emanacją na przecięciu z ulicą Zgierską jest kapliczka umieszczona na kamienicy pod numerem 17, od strony granicznej ściany szczytowej.
Innymi przykładami przedmieść, które rozrosły się wzdłuż dróg wybiegających poza Łódź i na polach należących do sąsiadujących z miastem wsi, były Chojny Nowe (wzdłuż Rzgowskiej) oraz Widzew (wzdłuż szosy Rokicińskiej), sukcesywnie przyłączane w latach 1906-1946. 
Spośród setki miejscowości, różne ich elementy w odmiennym stopniu przetrwały w przestrzeni i w zbiorowej świadomości łodzian do naszych czasów. Największe dały nazwy częściom miasta, widoczne na przyulicznych tablicach, tablicach z nazwami ulic i tabliczkach z numerami adresowymi. W przypadku innych ich bogactwo odkrywa przed nami przede wszystkim nazewnictwo ulic: Augustów, Bolesławów, Bronisin, Budy (kolonia Budy-Sikawa), Chachuły, Cyganka, Grabieniec, Huta Jagodnica, Jagodnica, Jędrowizna, Kolumny, Kowalszczyzna, Moskule (Moskule Nowe), Moskuliki, Nery, Nowe Górki, Nowy Józefów, Pabianka, Piaskowiec, Popielarnia, Stare Złotno, Zimna Woda; a także ulice: Antoniewska na Grembachu, Henrykowska, Janowska, Jędrzejowska, Łukaszewska i Sokołowska. Swoje ulice miały też Kały (Kałowska), Poręby i Rożki, lecz nazwy te nie dotrwały do naszych czasów. Za anegdotę może służyć historia ulicy Kałowskiej, której brzmienie zmieniono w 1996 roku na „Rodła”, dlatego że mieszkańcom źle się kojarzyła oryginalna nazwa, nawiązująca do historycznej nazwy wsi i osady. W przypadku co najmniej dwóch wsi, ich miana zostały utrwalone przede wszystkim w nazwach krańcowych przystanków autobusowych: Imielnik Nowy i Modrzew. Najmniej szczęścia miało trzynaście miejscowości, których nazw próżno dzisiaj szukać w przestrzeni publicznej: dawne osady młynarskie Borowiec (przy ulicy Szczecińskiej) i Charzew (nad Nerem) oraz Huta Szklana (na końcu ulicy Gościniec), Julianów (kolonia wzdłuż dzisiejszej ulicy Śląskiej), Leonów (końcowy odcinek ulicy Stare Złotno), Marianów (ulica Liściasta w rejonie przecięcia z ulicą Szczecińską), Odzierady vel Leonów (przy dzisiejszej ulicy Rąbieńskiej), Sąsieczno (ulica Rataja), Ustronie (ulica Trakcyjna), Wiączyń Górny (ulica Malownicza), Wilanów (po obu stronach środkowego odcinka ulicy Okólnej), Zalesie-Las (w rejonie obecnego przystanku kolejowego Łódź Olechów Wschód) i Zofiówka (folwark na załamaniu obecnej ulicy Smulskiej). 
Spuścizną po wiejskiej przeszłości sporej części Łodzi były sołectwa, w liczbie 37, funkcjonujące jako jednostki pomocnicze do 2000 r. Nazwy Jędrzejowa i Mikołajewa przez długi czas były utrwalone (nadal są?) na remizach ochotniczych straży pożarnej, położonych odpowiednio: przy ulicy Tomaszowskiej i Plonowej. Wreszcie, do dziś dnia w przestrzeni miasta zachowały się elementy sacrum, mające swój rodowód w tradycji wiejskiej. W przypadku dawnych kolonii, zamieszkałych przez ludność pochodzącą z krajów niemieckojęzycznych, będą to cmentarze ewangelickie*: na Andrzejowie (przy Rokicińskiej 371), dawnej granicy Antoniewa-Stoków i –Sikawy (u zbiegu Zaspowej i Zbójnickiej), Górkach Starych (adres: Bieszczadzka 19), Janowie (adres: Rokicińska 142), Łaskowicach (nad Nerem, na wysokości numeru 27), Moskulikach (na tyłach numeru 37), w miejscu po Odzieradach (naprzeciwko Rąbieńskiej 53) i Olechowie Dużym (na zachód od szkoły podstawowej nr 205), na Wiączyniu Górnym (adres: Malownicza 113) i Żabieńcu (naprzeciwko Brukowej 83). Podobne wiejskie cmentarze ewangelickie, które nie dotrwały do naszych czasów, znajdowały się również na terenie Augustowa, Dąbrowy, Grabieńca, Karolewa i Olechowa Małego. Z kolei dla terenów wsi zamieszkałych przez wyznawców katolicyzmu takim elementem sakralnym były kapliczki, krzyże i kaplice, znaczące centralne punkty wsi, skrzyżowania dróg, rozdroża, miejsca przeprawy przez rzeki, punkty graniczne oraz honorujące okazałe drzewa.
Autor: Witold Kopeć
*Wyznacznikiem mentalnego włączenia osady podmiejskiej w zakres miasta jest zmiana przyimka używanego dla określania lokalizacji: z „w” na „na”.
**Bogatym źródłem informacji o śladach po niemieckich osadnikach w regionie łódzkim jest strona internetowa osadnicy.info